काठमाडौं । नेपालको बीमा क्षेत्रको इतिहास लगभग एक सय वर्ष पुरानो छ । नेपालमा जीवन बीमाको प्रारम्भिक व्यवसाय सुरुवात भारतीय जीवन बिमा कम्पनीहरूले गरेका थिए सन् १९४७ तिर नेपालमा पहिलो पटक भारतीय जीवन बीमा निगम (Life Insurance Corporation of India LIC) ले आफ्नो सेवा बिस्तार गरेको थियो ।

त्यति बेला नेपाल भने बीमा सुरुवातीको चरणमा नै थियो । त्यस पछि नेपालमा नेपाली बीमा कम्पनीको आवश्यकता महसुस पछि राष्ट्रिय बीमा कम्पनीबाट बीमा सम्बन्धी कार्यहरू थालनी गरिएको हो उक्त संस्था नेपालको पहिलो स्वदेशी बीमा कम्पनीको रूपमा स्थापित भयो । नेपालमा राजनीतिक र सामाजिक उद्देश्य परिवर्तन पछि निजी क्षेत्रका बीमा कम्पनीको आगमन संगसगै नेपालमा जीवन बीमा व्यवसाय फस्टाउँदै गएको प्रारम्भिक इतिहास रहेता पनि पछिल्लो समयमा बीमा व्यवसायले धेरै प्रकारको नीतिगत समस्या भोग्दै आएको छ ।

अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा तथा झन्झटिलो बीमा दाबी प्रक्रियाको जालोमा जेलिने र रकम पनि फिर्ता नपाइने मनोविज्ञानले बीमा व्यवसायको दायरा फराकिलो हुन नसक्नु बीमा कम्पनीका आन्तरिक कारणहरू हुन । पछिल्लो समय नियमक निकाय नेपाल बिमा प्राधिकरणको कसिलो र प्रभावकारी नियमका कारण बीमा व्यवसायमा आन्तरिक सुशासनको प्रत्याभूति महसुस विभिन्न क्षेत्रबाट गर्न सकिन्छ बीमा कम्पनीका अनैतिक व्यावसायिक क्रियाकलापमा निरन्तर सुधारोन्मुख छ । अझै पनि नेपालमा नेपाली माटो सुहाउँदो जीवन बीमा योजनाहरू आएका छैनन ।

अन्य देशको तुलनामा नेपालको मुनाफामा सरिक हुने जीवन बीमा योजनाका बीमा शुल्क महँगो समेत रहेको छ । छिमेकी देश भारतको जीवन बिमा पोलेसिलाई तुलना गरेर हेर्दा नेपालमा आर्थिक रूपमा विपन्न तथा जनतामैत्री जीवन बीमा योजनाहरू छैन । केहि वर्ष अघि नेपाल बीमा प्राधिकरणले बिपन्नमैत्री जीवन बिमा योजनाका लागि लघु जीवन बीमाको अवधारण ल्याएका थियो । सो बमोजिम बीमा कम्पनी समेत आए तर उनिहरुको बीमा योजना समेत परम्परागत  रूपमै आएका छन्। जसले सोचे अनुसारको प्रतिफल दिन भने सकेको छैन ।

मर्जरपछि नेपालमा जीवन बिमा कम्पनी १४ वटा छन् । गत आर्थिक वर्षको तथ्यांकलाई हेर्ने हो भने धेरै मानिसहरू जीवन बीमाको पहुँचबाहिर रहेको संकेत गरेको छ । यद्यपि नियामक निकाय नेपाल बीमा प्राधिकरणको तथ्यांकले भने जीवन बीमाको पहुँच र बिस्तार जनस्तरमा बढिरहेको देखाएको छ । बीमा प्राधिकरणको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार ४३.२७ प्रतिशत जनसङ्ख्या जीवन बिमाको पहुँचमा रहेको देखाउँछ यसको मतलब अझै पनि ५७ प्रतिशत जनसंख्य बीमा सेवा को पहुँच बाट बाहिर रहेको छ । यसले जीवन बीमा कम्पनीलाई बिमा बिस्तारमा झन् चुनौतीपूर्ण देखिन्छ । हाल नेपालमा जीवन बिमाको पहुँच ५० प्रतिशत पुगेको दाबी सरोकारवालाहरूले गदै आएता पनि उक्त तथ्यांक म्यादी,लघुम्यादि,वैदेशिक रोजगार म्यादी बिमा समेत लाई गणना गरेर निकालिएको हो तर  दीर्घकालीन(क्लासिकल) तथा मुनाफामा सरिक हुने सावधिक योजना अन्तर्गतका बिमा योजना को हिस्सा भने लगभग २० प्रतिशत को हाराहारीमा रहेको अनुमान लगाउन सकिन्छ ।
म्यादी, लघुम्यादि वैदेशिक रोजगार म्यादी जीवन बिमा मुख्यतया अल्पकालीन योजनामा केन्द्रित छन् जसले सामूहिक रूपमा बिमा पहुँचलाई बढाएको देखाए पनि दीर्घकालीन जीवन बिमाको हिस्सालाई प्रभावित गर्न सक्छ र तथ्यांकले भनिरहेको पनि त्यही नै हो । विभिन्न स्रोतका आधारमा गत आर्थिक वर्ष जेठ मसान्त सम्मको तथ्यांकलाई केलाउँदा १४ वटा जीवन बिमा कम्पनीले १ करोड ४० लाख १२ हजार ३०२ जीवन बिमा लेख जारी गरेको देखिन्छ । यसमा लघु बीमाका ७७ हजार ३२० बिमालेखहरु समेत छन्। यसबाट के थाह पाउन सकिन्छ भने समग्र रूपमा जीवन बीमा बिस्तारको लागि नागरिकलाई दीर्घकालीन योजनामा आकर्षित गर्न आवश्यक देखिन्छ । र यो जीवन बिमा कम्पनीका लागि चुनौती छ ।
नेपालको २०७८ सालको जनगणनाको आधारमा २ करोड ९१ लाख जसमा करिब १ करोड ४२ लाख पुरुष तथा १ करोड ४९ लाख महिला वा हाल सम्मकै अनुमानित जनसख्या ३ करोड १४ लाख लाई आधार मानेर हेर्ने हो भने पनि हरेक वर्षको जनसख्याको वार्षिक वृद्धि दर लगभग १ दशमलव ११ प्रतिशत देखिन्छ । सबै कम्पनीलाई बरावर भाग लगाउने हो भने २२ लाख ४२ हजार ८ सय ५७ जनाको बीमा गराउनु पर्ने दायित्व थपिन आउँछ । यो भनेको एक व्यक्ति एक बीमाको अवधारणमा पर्न आउने हिस्सा हो । तर  एक व्यक्तिले अधिकतम ७ वटा सम्म जीवन बीमा योजना खरिद गरेको तथ्य विभिन्न समाचार माध्यमबाट बाहिर आई सकेको छ।
सामान्यतया जीवन बीमा योग्य उमेर विभिन्न कम्पनीको योजनालाई हेर्ने हो भने जन्मेको ३० दिन देखि ६५ वर्ष उमेर समूहले जीवन बिमा योजना खरिद लिन सक्ने देखिन्छ तर नेपालमा जीवन बीमा आधारभूत आवश्यकता क्षेत्र भित्र रहेको पाइँदैन । मानिसले  कमाइका आधारमा आफ्नो खर्च धानेर बाचेको रकमलाई विभिन्न क्षेत्रमा बचत तथा लगानी गर्ने गरेको पाइन्छ । बचतलाई पनि मानिसले भैपरि – आउने खर्चमामा प्रयोग गर्ने गर्दछन् तर बीमा दीर्घकालीन बचत हो मानिसको भैपरि आउने आर्थिक जोखिम विरुद्धको सुरक्षा प्रदान गर्ने क्षेत्र बीमा हो भन्ने कुरा मानिसलाई ज्ञान नभएको पनि होइन तर पनि बीमा क्षेत्र बिस्तार नहुनु भनेको जनतालाई कम्पनी प्रति विश्वास नहुनु नै प्रमुख कारण हो भन्न सकिन्छ । बेला बेलामा आउने बीमा क्षेत्रका नकारात्मक समाचार तथा राजनीतिक गतिविधिका कारण बीमा क्षेत्र प्रभावित हुने गरेको छ । राज्यको नियमन निकाय तथा निजी क्षेत्रका बीमा कम्पनीहरूले  एक आपसमा समन्वय तथा छलफल गरेर बिमा बजार बिस्तार गर्न आवश्यक र अपरिहार्य छ ।

नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (GDP) मा महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ । सन् २०२२ /२३ को तथ्थांक अनुसार नेपालको बीमा क्षेत्रले GDP मा करिब ३.७ प्रतिसतको योगदान रहेको देखिन्छ । जीवन बीमाको योगदान भने २ प्रतिसतको हाराहारीमा रहेको तथ्यांकको आधारमा अनुमान गर्न सकिन्छ । GDP का आधारमा निजी क्षेत्रले बीमा बिस्तार क्रमशः वृद्धि हुँदै गएको देखाएता पनि यथार्थमा भने त्यस्तो पाइँदैन । अझै पनि बीमा सम्बन्धी जनचेतनाको कमी नै छ । पढेलेखेका मानिसबाट नै बिमा क्षेत्रको नकारात्मक प्रचार भएको एक अनुसन्धानले देखाएको थियो । नेपालमा जीवन बीमाको पहुँच नबढ्नुका केही प्रमुख कारणहरू रहेका छन् । जसले गर्दा मानिसले जीवन बीमालाई कम महत्त्व दिएको पाइन्छ ।

१ अज्ञानता र वित्तीय साक्षरताको अभाव: अधिकांश नेपालीले जीवन बीमाबारे जानकारीमूलक शिक्षा र स्पष्ट नबुझेको कारण बीमा प्रति खासै चासो देखाएको पाइँदैन । दुर्गम ग्रामीण क्षेत्रमा त अझ जीवन बीमा सम्बन्धी ज्ञान नभएका कारणले गर्दा बीमाको पहुँच सीमित हुँदै गएको छ । अझ जीवन बीमा सम्बन्धी ज्ञान नभएका कारणले गर्दा बीमाको पहुँच सिमित हुँदै गएको छ ।

२ अविश्वास र गलत धारणहरू : बीमा कम्पनीहरूले पहिलो चोटि बीमा गराउँदा बीमा जारी प्रक्रिया सहज र सरल हुने पछि बीमा दाबी लगायतका प्रक्रियामा जटिलता सृजना गर्ने ढिलासुस्ती, र पारदर्शिता अभावका कारण धेरै मानिसले  बीमा कम्पनी प्रतिहुने विश्वास कमजोर हुँदै गएका छन् ।

३ वित्तीय अवस्था र खर्चको प्राथमिकतामा वर्गीकरण : नेपालमा अधिकांश मानिसहरूको वित्तीय अवस्था कमजोर भएका कारण जीवन बीमालाई आफ्नो आधारभूत आवश्यकता नभई विलासिताको बस्तुमा वर्गीकरण गर्नाले जीवन बीमाको पहुँच बिस्तार हुन सकेको छैन । अधिकांशको प्राथमिकता भौतिक सम्पत्ति  जस्तै : घर, जग्गा, सुन तथा सेयर कारोबारमा आकर्षित हुने हुनाले जीवन बीमा जस्तो अदृश्य बचतमा लगानी गर्न हिचकिचाउने गर्दछन् ।

४ बीमा सम्बन्धी जानकारीको अभाव: जनस्तरमा जीवन बीमाको फाइदा र यसको आवश्यकता र महत्वको बारेमा राम्रोसँग जानकारी छैन जसका कारण जीवन बीमा भविष्यको लागि एक महत्त्वपूर्ण आर्थिक सुरक्षा उपकरण हो भन्ने कुरा बुझेका हुँदैनन्

५ कम नाफाको अपेक्षा : मानिस जीवन बीमा दीर्घकालीन बचत योजना हो भन्ने कुरामा विश्वास गर्दैनन् किनकि जीवन बीमाले तत्कालीन रूपमा रूपमा फाइदा दिँदैन भन्ने मान्यता मानिसले पालिरहेका छन् ।

६ ब्याज दरमा लोभ:  बीमा बचत भन्दा बैक,फाइनान्स,सहकारी संस्थामा लगानी गर्दा आकर्षक ब्याजदर पाइने र मुनाफा तत्काल प्रयोग गर्न पाइने मनोविज्ञानले प्रभाव पारेका कारणले जीवन बीमा आवश्यकताको केन्द्रमा पदैन् ।

यी लगायतका धेरै कारणले जीवन बिमाको दायरा बढ्न सकेको छैन त्यसका लागि निजी क्षेत्र तथा सरकारी तवरबाट जानकारी मूलक कार्यक्रम चलाएर जीवन बीमाको महत्वको बारेमा सर्वसाधारणलाई बुझाउन आवश्यक छ । विशेष हाल सञ्चालनमा रहेका बीमा कम्पनीलाई भूगोल र जनसङ्ख्याको आधारमा समायोजन गर्ने र स्कुल स्तरबाट पाठ्यक्रमका माध्यम बाट बीमाको महत्त्व र आवश्यकता सम्बन्धी जागरण फैलाएमा दीर्घकालीन रूपमा बीमा व्यवसाय बिस्तार हुनेमा दुई मत छैन ।

लेखक सुरेश भट्टराई ,प्रभु महालक्ष्मी लाइफ इन्स्योरेन्स बिराटनगर शाखा प्रमुखमा कार्यरत हुनुहुन्छ।